تورکلرین ایلک یازی دیللری حاقیندا
پروف. دوقتور میرفاتیح زکیائو
کؤچورن: وحید نریمان
یازینین اورتایا چیخیشی، یازی دیلینین قایدایا مینمه باشلاماسی بیرباشا دؤولتچیلیین اورتایا چیخماسینا باغلیدیر. کؤهنه خالقلار اؤز آرالاریندا ساغلام بیر موناسیبت قورموشلار، حیات تجروبهسی دییشدیرمیشلر. دؤولت قورماق، خبری اوزاغا گؤندرمک اوچون، یازی سیستئمینی تشکیل ائدن تجروبه ده بیر خالقدان دیگرینه تئز کئچمیشدیر. بوگونکو تورکولوژی علمینده ایلک تورک دؤولتلری اولاراق (م.اؤنجنه. VII. عصردن م.س II. عصره قدر یاشایان ساکا-ایسکیت (ساک-سکیف) ایمپئراتورلوغو، بو چاغدا قورولوب، م.س.V عصره قدر یاشامیش کانگلی (Kenwgeves Peçeneg) دؤولتچیلیگی گؤستریلیر و اوراداکی یازی گؤک تورک الیفباسی ایدی فیکرینی ایرلی سورولور (سفراوغلو، مودرریس اوغلو، ۱۹۸۶. ایل، ۲۰). م.اؤنجنه. VII. عصرده قورولوب، م.س ۴-جو عصرلره قدر یاشایان آسییا-هون، آوروپا-هون، آغ-هون (Eftalit) دؤولتلرینده، یازی اورهون-روم الیفباسینا دایانمیش دئیه گؤستریلیر (yline بورادا ۲۵-۲۷). اورهون رون یازماسینین تا قدیمدن، یعنی م.ا کوللانیلانی عمومیتله گؤک تورک یازیسی دئیه آدلاندیریرلار. بو یازی ایله بیرلیکده تورکولوژیدئ آسییا هونلارین چین و اسکیف ایسه گرئک یازیسینی ایستیفاده حاقیندا دا خبرلر وار.
م.ا. مینلرله ایل اول یاشامیش و روما ایمپئراتورلوغونا قدر بؤیوک بیر مدنیت قوران ائتروسکلئر ده ائتنیک جهتدن، تملده تورکه دایانیر و اونلارین یازی دیللری ده تورکجهدیر، دئیه گؤروش وار. ائتروسک مدنیتینین تملینده روما مدنیتی تشککول ائدر، ائتروسک یازیسی لاتین الیفباسینا تمل اولاراق آلینیر. بو دوشونجهنی روما تاریخی ایله مشغول اولان فرانسیز عالیملری دئییرلر، ائتروسکلئر ایله مشغول اولان آدیلئ آیدا بو دوشونجهنی داها دا گوجلندیرر (آدلییا آیدا، ۱۹۹۲،۲۱۵-۲۲۲).
تورک الیفباسینین تاریخینی اؤیرهنمک یئنی دلیللر وئریر. ۱۹۲۴ده فرانسانین ویجه بؤلگهسینده بیر تورپاق صاحبی، تخمیناً اوچ مینه قدر پارچادان عبارت اولان یازما تاپار. اونلار، م.ا. ۲۵۰۰-جی ایللرده یازیلمیشلار و ایندی گلوزئل موزئیینده قورونارلار. اونلاری دونیاداکی اَن کؤهنه یازیلارا اساسلاناراق چوخ آراشتیریرلار؛ لاکین هانسی دیله عایید اولدوقلارینی آچیقلایامامیشلار. او یازیلارا پاریسده یاشایان ائتنومو-زیکولوگ هالوک تارجان دقت ائدر و اونلارین فوتوکوپیلرینی تورکییه عالیمی کاظیم میرشان'آ گؤندریر. بو ایشده چوخ تجروبه قازانان و کیتابلار چیخاران کاظیم میرشان (منشعینه گؤره سیبیر تاتارلاریندان) گلوزئل یازمالارینین اَسکی تورک یازیسیندا اَسکی تورکجه یازیلدیغینی آچیقلاییب، اونون الیفباسینی یازار. بو شرحی کاظیم میرشان و هالوک تارجان سوربون اونیوئرسیتینده کونفرانسدا سؤیلیرلر. اونلارین خبرلری عالیملر آراسیندا تامامن دستکلنیر. گلوزئل یازمالارینداکی الیفبا ائتروسک حرفلرینه چوخ یاخیندیر (ائلوئرئن، ۱۹۹۳،۱۵).
ایدیل-کاما بویلاریندا، شرق آوروپانین باشقا یئرلرینده تاپیلمیش قابلارا ۱-جی-۶-جی عصرلرده یازیلمیش یازیلاری دا بو گونه قدر عالیملر اوخویا بیلممیشلر. کازان اونیوئرسیتی عالیمی ازهر محمد، اونلارین باختریدهکی م.ا. II-I-جی عصر پوللاری یازیسی ایله موقاییسه ائدیب، تورکجه-هونجا اوخودو. بو یازیلاردا دا عینی گؤک تورک الیفباسی ایستیفاده ائدیلمیش اولونموش(محمد م۱۹۷۳). ایندی آرتیق اَسکی تورک یازیسینین تام بیر سیستئمینی یاراتماق اوچون، تورک مدنیتینی داها یاخشی و داها اساسلی بیر شکیلده بیلمک اوچون کاظیم میرشان و هالوک تارجان طرفیندن آچیقلانان و ۴۵۰۰ ایل اول یازیلمیش الیفبانی، ائتروسک الیفباسینی، گؤک تورک-رون الیفباسینی و هون الیفباسینی موقاییسه ائتمهسی عالیملرین فخر ائتمهلی و ضروری بیر بورجودور. بوندان داها بؤیوک بورج دا بو الیفبادا یازیلمیش بوتون زنگینلیگی یئنیدن تورک مدنیتینه قازاندیرماقدیر. البته، اونلارین اولانلاری و موختلیف موزه لرده یئرلشدیریلنلرین بئله تورک دونیاسینا چوخ زنگین تاریخی-ادبی میراث وئرهجک سوییهدهدیر.
الکترون کیتابین قایناغی:
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12157,idiltatarlaripdf.pdf?0
یازینین قایناغی:
http://www.facebook.com/106688482950/photos/pb.106688482950.-2207520000.1433115363./10152730323372951/
کؤچورن: وحید نریمان