دیجیتال دفتریم

یوکسک مدنیته صاحب اولان اویغور تورکلری هون تورکلرینین "تؤلَس" قولونا منسوب‌دورلار. بعضی تدقیقاتچی‌لارا گؤره، "اویغور" سؤزونون معناسی "موتتفیق، اویوشان" دئمک‌دیر. دوققوز اوروق‌دان مئیدانا گلن اویغور تورکلری بیرلشیب بیر بَی‌لیک قوردوقلاری اوچون اؤزلرینه بو آدی وئرمیشلر. اوغوزلاردان دوققوز اوروق (دوققوز اوغوزلار) دا بونلارا قوشولونجا بوی سایی اونا چاتمیش و بئلجه "اون اویغور" (اون موتتفیق) دئیه آنیلمیشلار. (سئچمه‌لر بیزیم‌دیر - آ.م. باخ: رافیک اؤزدک، تورکون قیزیل کیتابی. باکی. ۱۹۹۲. ص. ۱۳۶).

هر باخیمدان یوکسک مدنیت یارادان اویغور تورکلری علم، صنعت و ایداره‌چی‌لیک باخیمیندان بوتون آسییا خالقلارینا تأثیر ائتمیش، عربلره و قرب‌لی‌لره بیر چوخ ساحه‌ده اؤرنک اولموش، بشر مدنیتینه اؤز قیمت‌لی تؤهفه‌لرینی بخش ائتمیشلر.

سون گؤی تورک خاقانینین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا اویغور باشبوغو قوتلوغ کول بیلگه خان خاقان اعلان ائدیلمیش و اؤتوکن‌ده یئنی بیر اویغور تورک دؤولتی یارانمیش‌دیر. "اورخون کتیبه‌لری"نده ایلک دفعه ۷۱۷-جی ایلده ذکر ائدیلن اویغورلار چین منبع‌لرین‌ده چوخ قدیم زامانلاردان باشلایاراق موختلیف آدلارلا قئید ائدیلمیش‌دیر. چین قایناقلاریندا "شاهین سرعتی ایله حرکت ائدن"، "ایزله‌یه‌ن" معنالاریندا ایشله‌دیلن ho-еi-ho, Vеi-ho, Hu-ho اویغورلارا چین‌لیلر طرفیندن وئریلن آدلاردیر. بعضی تاریخی منبع‌لر اویغورلارین م.اؤ.III-عصردن سونرا تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلارینی بیلدیرمکده‌دیرلر.

هر باخیمدانسون درجه قابیلیت‌لی اولان اویغور تورکلری سایه‌سینده چین‌لی‌لر طرفیندن زامان-زامان بوشالدیلان دوغو تورکوستاندا تورکلر قیسا زاماندا چوخالمیش، بو گون ده بؤلگه‌نین اساس ائتنوسو ساییلماقدادیرلار.

گؤی تورکلردن سونرا اویغورلار دا محض میللت دؤورونو یاشامیشلار. اونلار قدیم تورک مدنیتی ایله یاناشی، بوتون آسییا و آوروپا مدنیتلرینین چیچکله‌نمه‌سینده اؤنملی رول اوینامیشلار. اویغور تورکجه‌سی ایله یازیلمیش مانی، بوددا و خریستیان دینلرینه عایید مقدس کیتابلار، یونان، سیریانی، چین و سانسکریت دینلریندن اویغور تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلمیش اثرلر، هئیکل‌لر مانی مینیاتور صنعتی، اویغور مانیخئییزمی و بوددیزمینی عکس ائتدیر‌ن ادبی و صنعت اثرلری تورک ادبی-بدیعی و مئمارلیق صنعتی ایله یاناشی، دونیا مدنیتینین ده شاه اثرلری‌دیر. اویغورلار همچینین او دؤورده اینجی‌لی، ماهابهاراتانی و هئللئنیستیک "آئسوپوس-یوسیپاس" اثرینی ده اویغور تورکجه‌سینه چئویرمکله مدنیتلرین چولغالاشماسیندا دا بیرینجی‌لیک قازانمیشلار. اویغور تورکلرینین بشریته بخش ائتدیکلری معمارلیق، ر‌سام‌لیق، دینی و ادبی اثرلرینده تورکلرین گؤی تانری و شامانیزمی ایله بوددیزم، مانیخئییزم، خریستیان‌لیق و داها سونرا ایسلام دینلری بیر-بیری ایله چولغاشمیش، بیر وحدت تشکیل ائتمیش‌دیر. بوتون بو دینلرین اویغور صنعتین‌ده عکس ائتدیریلمه‌سینه باخمایاراق، اویغور تورکلری هر زامان تک تانرییا اینانمیش، هر شئیی تک تانرییا باغلایان دوشونجه‌یه صاحب اولموشلار. اویغور خاقانی مئنگو حضوروندا بولونان موختلیف دینلرین نماینده‌لرینین موناقیشه‌لرینی دینلدیک‌دن سونرا: "بیز تک بیر تانرییا، اونون امری ایله یاشادیغیمیزا و اؤلدویوموزه ایناریریق" دئمکله بوددیست، مانیخئییست و خریستیانلارین معبودلاریندان داها یوکسک صیفت‌لره مالیک بیر تانرییا تاپیندیقلارینی سؤیلمیش‌دی. (باخ: و.روبروک. ص. ۲۳۵-۲۳۶).

موغوللارین اویغورلاری حربی جهتدن مغلوب ائتم‌لرینه باخمایاراق اونلار دا بیر چوخ آسییا خالقلاری کیمی مده‌نی جهتدن اویغور تورکلرینین تأثیری آلتیندا تامامیله تورکلشمیش‌دیلر. اویغورلار چینگیز خان ایمپئراتورلوغو داخیلینده اؤز سیاسی باغیمسیزلیقلارینی ایتیرسه‌لر ده، موغوللاری اویقارلاشدیرمیش، چینگیز خان ایمپئراتورلوغونون بیر تورک-موغول ایمپئراتورلوغونا چئوریلمه‌سینده اساس‌لی رول اوینامیشلار.

توپلولوق‌دان میللته چئوریلن اویغور تورکلری ۹۳۴-جو ایلده ایسلام دینینی قبول ائتمیش و بو دینین چینده ده یاییلماسیندا اؤنملی رول اوینامیشلار. آیری-آیری دؤورلرده ایتیردیکلری موستقیل‌لیکلرینی نظره آلماساق، اویغور تورکلری تقریباً ۵۵۰ ایللیک بیر دؤولت‌چی‌لیک تاریخینه مالیک اولموشلار.

مشهور عرب تاریخ‌چی‌سی جاهیز گؤسترمیش‌دی کی: "اویغورلار مانی دینینی قبول ائتدیک‌دن سونرا ساواش‌چی قابیلیتلرینی ایتیرمیش‌دیرلر". (باخ: عثمان توران. گؤستریلن اثری، ص. ۸). اصلینده، جاهیزین اویغورلار حاقینداکی بو فیکری بیر آز موبالیغه‌لی‌دیر. بئله کی، ۱۰-جو عصر ایسلام قایناقلاریندا گؤستریلیر کی، اویغورلار داها کیچیک بیر دؤولت اولدوقلاری حالدا اؤز دینداشلاری مانیخئییستلری حمایه ائتمک مقصدی ایله سامانیلری و چین‌لیلری تهدید ائتمیشلر. دین‌لرین قوملر اوزرینده تأثیری اولدوغو کیمی قوملرین ده دین‌لر اوزرینده‌کی تأثیرلری تاریخی بیر حقیقت‌دیر و سوسیولوژی قانونلارا اویغون‌دور.

قدیم دؤورلرده هون، گؤی تورک، اویغور و باشقا دؤولتلرین مرکزلری اورخون اطرافیندا بولوندوغو اوچون مونقولوستان بئله تورکلرین آنایوردو ساییلیردی.

اویغورلار ایلک دؤورلرده شامان دینینده ایکن اورخون الیفباسینی ایشلتمیش، مانی، بوددا و خریستیان دینلرینی قبول ائتدیکدن سونرا بو دین‌لرله بیرلیکده یاخین شرق‌دن گلن و آرامی منشأ‌لی اولان سوقدی یازی‌سیندان و اوندان تؤره‌یه‌ن اویغور الیفباسیندان ایستیفاده ائتمیشلر. عرب عالیمی ایبن ندیم گؤستریر کی: "سمرقند بوخارا بؤلگه‌سینده خالق سَنَوییه-دوالیست و خریستیان دینلرینه منسوب‌دورلار. بورادا هم سوق‌دی الیفباسی، هم ده مانی یازی‌سیندان ایستیفاده ائدیلیردی". فخرالدین موبارک‌شاه (۱۱۴۸-۱۲۱۵) دا تورکلرین یازیلاری و کیتابلاری اولدوغونو، بونلاری چوجوقلارینا اؤیرتدیکلرینی، الیفبالاریندان بیرینین ۲۵ حرف‌لی سوق‌دی، دیگرینین ده ساغ‌دان سولا یازیلان و ۳۸ حرفی بولونان دوققوز اوغوزجا (دوققوز اویغورجا) اولدوغونو و بیتیشیک یازیلمادیغینی بیلدیرمیش‌دی. ایبن ندیم مانی الیفباسی ایله اویغورجانی، موبارک‌شاه ایسه دوققوز اوغوز (اویغور) الیفباسی ایله اورخون الیفباسینی نظرده توتموش‌دو. چونکی اویغورلار مانی دینینه عایید "ایرک بیتیق" آدلی فال کیتابینی اورخون الیفباسی ایله یازدیقلاریندان و ایسلام عالمینین تورک رونیک یازی‌سی حاقیندا باشقا بیر معلومات اولمادیغیندان تدقیقات‌چی‌لار بئله بیر فیکیر ایر‌لی سورموشلر کی، تورکلر داها اوزون مدت میللی الیفبالاریندان ایستیفاده ائتمیشلر. (سئچم‌لر بیزیم‌دیر - آ.م. باخ: عثمان توران، گؤستریله‌ن اثری، ص. ۴۵-۴۶).

چین منبع‌لری اویغورلارین تاریخ و ادبیاتا عایید زنگین اثرلری اولدوغونو، موغوللارین چین‌ده اویغور دیلی و یازی‌سینی ایشلتدیکلرینی، اویغور عالیم و مأمورلارینین چینجه‌دن اویغورجایا اثرلر ترجومه ائتدیکلرینی یازمیشلار. (باخ: بهاالدین اوگئل، Sino-Turcica, Taipеi  ۱۹۶۴. ص. ۴۷، ۵۳، ۹۳، ۱۰۲).

مشهور تاریخ‌چی جووئینی ۱۳-جو عصرده اویغورلارین قدیم و او دؤورده‌کی ائللری اولان مونقولوستان و شرقی تورکوستانی گزمیش، اونلارین کیتابلاریندان معلوماتلار توپلامیش، تاریخلری، دینلری حاقیندا معلوماتلاری اؤز اثرینده قئید ائتمیش‌دیر. جووئینی اویغورلار آراسیندا بوددا، مانی، خریستیان و ایسلام دینلرینین یاییلدیغینی، اورخون بؤلگه‌سیندن بئش‌بالیغا کؤچدوکلرینی، اورخون چایی اطرافیندا، اوردوبالیق‌دا اویغورلارا عایید یازیلی داشلارین بولوندویونو، لاکین اونلاری کیم‌سه‌نین آنلامادیغینی، بو مقصدله چین‌ده یاشایان و بو یازیلاری اوخویا بیلن اینسانلاری (ساری اویغورلاری-آ.م.) گتیره‌رک متن‌لری اوخوتدوقلارینی یازمیش‌دیر.

اورتا آسییادا، داها سونرا ایسه قیزیل اوردادا اویغور تورک دیلی رسمی دؤولت دیلی اولاراق او درجه‌ده یوکسلمیشدیر کی، بو دیل اوزون مدت دؤولتلراراسی موناسیبتلرده ده دیپلوماتیک دیل کیمی ایشلدیلمیشدیر. بؤیوک عالیم محمود کاشغارلی‌ ده قدیم زامانلاردان اؤز دؤورونه قدر کاشغاردان یوخاری چینه قدر بوتون تورکلرین، خاقان و سلطانلارین اویغورجانی ایشلتدیکلرینی، چین‌لی و دیگر قوملرین ده مکتوبلارینی بو یازی ایله تورکلره یازدیقلارینی و اورالاردا شهرلیلرین تورکجه بیلدیینی یازماقلا اویغور دیلینین نئجه گئنیش یاییلدیغینی بیلدیرمیش‌دی. (باخ: م.کاشغارلی. دیوان-اول-لوغت-تورک. ۱-جی جیلد. سه. ۱۰، ۲۹، ۳۰). خارزم‌شاهلار دا شرق تورکلری ایله اویغورجا یازیلارلا خبرلشیردیلر. بو وضعیت اویغور دیلینده قالان بیر چوخ اثر و وسیقه‌لرین مئیدانا چیخماسی، قاراخان‌لی‌لارا عایید ایلک اثرلرین ده اویغور دیلینده یازیلماسی سببلرینی گؤستریر.

موغوللار زامانیندا ایسه اویغور دیلی ایسلام دونیاسیندا دا چوخ گئنیش یاییلمیش‌دی. (سئچم‌لر بیزیم‌دیر - آ.م. باخ: عثمان توران، گؤستریلن اثری، ص. ۴۶، ۴۷).

بعضی مؤلفلره گؤره، اویغورلاردا سئحر علمینی بیله‌نلره قام دئییرلر.

قاملار شئیتانلارا حؤکم ائتدیکلرینی ادعا ائدیردیلر. شاهزاده‌لر اونلارین سؤز و دعالارینا چوخ اعتیماد ائدر و فیکیرلرینی آلمادان بیر ایشه تشببوس ائتمزلر. خسته‌لری ده قاملار معالیجه ائدردیلر. (سئچم‌لر بیزیم‌دیر - آ.م. باخ: اوسمان توران، گؤستریلن اثری، ص. ۵۴).

مانی دینینین اویغورلار آراسیندا یاییلماسی داها اؤنملی تاریخی و مده‌نی نتیجه‌لر دوغورموش‌دور. مانی دینینی اویغور خاقانی بوغو خان (۷۵۹-۷۸۰) رسمی دؤولت دینی اعلان ائتدیک‌دن سونرا ایسلام و خریستیان‌لیق قارشی‌سیندا چؤکمه‌یه باشلایان بو دینه یئنید‌ن حیات وئریلدی. اویغورلاردان قالان زنگین مانی اثرلری سایه‌سینده ده بو دیل گئنیش یاییلمیش‌دی. چونکی مانی دینی اینسانلاری صلح ایچینده یاشاماغا دعوت ائدیردی، پیسلییه قارشی یاخشی‌لیغی تؤوصییه ائدیردی، روحلارین بیریندن دیگرینه کئچم‌سینه اینانماغی امر ائدیردی. بئللیکله، اویغورلار مانیخئییزمی قبول ائتمکله اؤز مدنیت و حیاتلارینی دا اونا اویغونلاشدیرماغا چالیشمیش، بو دینین تأثیری ایله گؤزل ادبی-بدیعی و صنعت اثرلری یاراتمیشلار. اویغور خاقانی مانی دینینی رسمی دؤولت دینی اعلان ائتمکله باشقا دینلرین ده سربست فعالیتینه ایجازه وئرمیش‌دی. بونو نظره آلان اورتا عصر سییاح و تاریخ‌چی‌لری اویغوروستاندا مانی، بوددا، خریستیان، ایسلام و شامانی تورکلرین بیر آرادا، امین-آمانلیق ایچری‌سینده یاشادیقلارینی یازمیشلار. (باخ: روبروجک، مارجو پولو، قاردیزی، جووئینی و ب.).

ایسلام قایناقلاری اویغور، قاراخان‌لی و سلجوق‌لو خاندانلارینین افراسیابا (آلپ ار تونقا - اوغوز خاقان - آ.م.) منسوب اولدوقلارینی بیلدیرمکله اونلاری تاریخی و میللی عنعنه‌یه اویغون اولاراق اوغوز خاقان ایله بیرلشدیرمیشلر. اویغور خانلاری دا دیگر تورکلر کیمی سماوی بیر ایشیقدان تؤره‌دیکلرینه ایناندیقلاری کیمی حاکمیتلرینین ده ایلاهی منشأ‌دن قایناقلاندیغینا دایر بیر چوخ اثرلر ده یاراتمیشلار. حتی اویغورلارین ضعیف دؤورو اولان ۱۱-جی عصرده بیر اویغور حؤکمدارینین قزنه‌لی سلطان محمودا گؤندردیی مکتوبونداکی "گؤیلرین صاحبی (تانری)، یئر اوزو اؤلکه‌لرینین و بیر چوخ قوملرین حاکمیتینی بیزه وئردی" جمله‌سی ایله تامامن تورک سیاسی آنلاییشی و اینانیشینی تکرار ائتمکله دیپلوماتیک اصوللارا صادق قالدیغینی نماییش ائتدیرمیش، موسلمان تورک سلطانینا دوستلوق و اتفاق آنلامینا گلن "یای ایله اوخ" گؤندرمیش‌دی.

اویغور تورکلری دؤورونده اورتا آسییانین چای وادی‌لرینده و اوزاق-یاخین شرق بؤیوک کاروان یولو بویو تورک آدلاری ایله تانینان خئیلی شهر و قصبه‌لر سالینمیش، ایلک ایسلام دؤورونده اونلارین سایه‌سینده بیر سیرا بؤیوک ریاضیات‌چی، حقوق‌چو و فیلوسوف یئتیشمیش‌دی. بوتون بونلار، شوبهه‌سیز، یئرلی خالقلارین دئییل، تشکیلات‌چی و ساواش‌چی تورک اویغور کؤچری‌لرینین اثرلری ایدی.

اویغورلار دا گؤی تورکلر کیمی قادینین اجتماعی و سیاسی حیات‌دا فعالیتینی تام تامین ائتمیش‌دیلر. بئله کی، اویغورلار ۷-جی عصرده هله دؤولتلرینی قورمادان اؤنجه بو ائلین باش‌چی‌سی ساواشلاردا اولدوغو اوچون آناسی اولوغ خاتون "ایختیلافلارا و داوالارا باخیر، قانونلاری پوزانلاری شدت‌لی، لاکین عدالتله جزالاندیریردی. اولوغ خاتونون سایه‌سینده اویغورلار آراسیندا نیظام-اینتیظام یارادیلیردی". (باخ: نرشاهی، تاریخی بوخارا، تئهران ه. ۱۳۱۷. ص. ۸). اویغورلاردا "سیلیق تئرکئن" "عصمت‌لی قادین" آنلامیندا ایشله‌نیردی.

اویغورلار دؤنه‌مینده شرقی تورکوستان یوکسک بیر تورک مدنیتی مرکزی ساییلیردی. متبع‌چی‌لیین اساسینی اویغور تورکلری قویموش، تورک-موغوللار واسطه‌سیله آوروپایا گتیریلمیش، ۱۴۴۰-جی ایلد‌ن باشلایاراق قرب‌ده یاییلماغا باشلامیش، علم و مدنیتین اینکیشافیندا اؤنملی رول اوینامیش‌دی. اویغورلار مدنیت باخیمیندان بیر چوخ خالقلارین اوستادی اولموشلار. شرق، قرب و جنوب مدنیت جریانلاری اویغورلاردا اولدوغو قدر هئچ بیر یئرده بو قدر بیر-بیرینه قاریشمامیش‌دیر. اویغورلار چین‌دن مادی-مدنیت و حقوقو، ایداره‌چی‌لیکله باغلی عنصورلری هیند بوددیزمین‌دن، قدیم سوق‌دی و توخارلاردان هئللئنیستیک صنعتی، آذربایجان‌دان مانی‌لیگی، سیریانی راهیبلری واسطه‌سیله خریستیان‌لیغی و هئللئنیستیک ادبیاتی آلمیش، بوتون بونلارا دا اؤزلرینین تورک مدنیتینی قاتاراق سؤزون حقیقی آنلامیندا بیر بشری مدنیت یاراتمیشلار. اونلار داها سونرالار ایسلام دینینی ده قبول ائدرک بو دینی چینه ده آپارمیشلار. چین‌لی‌لر ایلک اول‌لر موسلمانلارا هوی-هو، یعنی اویغور دئمیشلر. چین‌لیلره گؤره، موسلمان و اویغور ائکیز مفهوم اولموش‌دور.

بعضی تاریخی منبع‌لرده م.اؤ.۳-جو عصردن باشلایاراق تاریخ صحنه‌سینه چیخان اویغور تورکلرینین چوخ کئشمکئشلی بیر تاریخی اولموش‌دور. بئله کی ایلک زامانلاردا بوگونکو ساری ایرماک چایینین قوزئیینده اولان قانسو، چینگئی و شئنسی بؤلگه‌لریندن باشلایاراق تاریم چایینین قوزئی بؤلگه‌لرینه قدر اولان گئنیش بیر اراضی‌ده یاشایان اویغور تورکلری چین‌لی‌لرین سورک‌لی هوجوملاری نتیجه‌سین‌ده م.اؤ.۳-جو یوزایل‌ده مونقولوستانین سئلئنگه بؤلگه‌سینه چکیلمیش، داها سونرا بؤیوک هون ایمپئراتورلوغونون ترکیبینده بیر فئدئرال دؤولت اولاراق فعالیت گؤسترمیشلر. بؤیوک هون ایمپئراتورلوغونون پارچالانماسیندان سونرا حاکمیته گلن تورک تابقاچ دؤولتینین، داها سونرا تابقاچلاری دا اؤز حاکمیتی آلتینا آلان گؤی‌تورک خاقانلیغینین ترکیبینده سؤز صاحبی اولان اویغورلار نهایت گؤی‌تورک ایمپئراتورلوغونون دا چؤکمه‌سیله ۷۴۵-جی ایلده اؤز موستقیل دؤولتلرینی قورموش، عرب خیلافتی ایله چین تانق سولاله‌سی آراسیندا گئدن محاربه‌ده ضعیف دوروما دوشن چین ایمپئراتورلوغونون دؤولتی اوزرینه اویغور خاقانی مویئنجو و سونرا بؤگو خاقانین چینه گیریش‌لری تورک مدنیت تاریخی باخیمیندان بؤیوک نتیجه‌لر دوغوردو. بئله کی خاقانین طلبی اوزرینه چین ایمپئراتورو اویغورلارا ایل‌لیک وئرگی، ایکی یوز تون ایپک وئرمیه، اویغور تاجیرلرینین چین‌ده سربست تیجارت ائتمه‌لرینه راضی‌لیق وئردی. چین‌ده او دؤورده گئنیش ووسعت آلان مانی‌چی‌لیک دینی دونیاگؤروشو خاقانین دقتینی جلب ائتمیش و قاییدارکن اؤزو ایله دؤرد مانی راهیبینی اویغور اؤلکه‌سینه گتیرمیش‌دی. آذربایجان تورکو مانی همدانینین (۲۱۵-۲۷۶) III -جو عصرده یاراتمیش اولدوغو بو دینی-فلسفی تَلیم-تعلیم اونون داوام‌چیلاری طرفیندن هم شرقده، هم ده قرب‌ده گئنیش یاییلمیش‌دی کی، اؤزوندن بئش یوز ایل سونرا بیر تورک خالقی اولان اویغورلار طرفیندن خاقانین چین‌دن گتیردیی او دؤرد راهیب سایه‌سینده بوددا دینی یئرینه رسمی دؤولت دینی اولاراق مانی‌چی‌لیک قبول ائدیلمیش‌دی. بونون اساس معنوی سببی مانی دینینین "دوغرو دوشونجه، دوغرو سؤز، دوغرو ایش، دوغرو داورانیش، دوغرو دانیشیق و دوغرو یول" ایدئیالاری ایدیسه، سیاسی سببی تورکلرین دین باخیمیندان چین‌لی‌لردن آیریلماسی و پاسسیو بوددا دینینین تورکلرین موباریزلیک روحونو ضعیفلتمه‌سی ایدی. مانیخئیییزم اویغور تورکلرینی هم ده مینیاتور صنعتینین اَن یوکسک زیروه‌سینه یوکسلتمیش‌دی. چونکی بو دینین یارادیجی‌سی مانی همدانی اَن بؤیوک ر‌سام ایدی. چوخ تأسفلر اولسون کی، جمعی یوز ایل داوام ائدن بو بیرینجی اویغور تورک دؤولتی باشقا بیر تورک خالقینین-قیرغیزلارین هوجومو نتیجه‌سینده ییخیلدی و اویغورلار آسییا قیته‌سینین موختلیف یئرلرینه داغیلدیلار. بونلاردان بیر قیسمی کانسو، دیگر بیر قیسمی ده تورفان بؤلگه‌سینه کؤچ ائتمیش و هر بیری آیریلیقدا او بؤلگه‌لرده یاشایان سویداشلاری ایله بیرگه بیر اویغور تورک دؤولتی قورموش، لاکین حاکمیتلرینی گئنیشلتمک دوشونجه‌سینده اولمامیش، بؤیوک سیاسی چاتیشمالارا قوشولمامیش، باشدا چین اولماقلا قونشولاری ایله دوستلوق و تیجارت موناسیبتلرینده اولماغا اوستونلوک وئرمیش، اویغور پرئنسلری چین ایمپئراتور قیزلاری ایله ائولنه‌رک قوهوملوق موناسیبتلری یاراتمیشلار.

کانسو اویغورلاری چین‌ده تانق خاندانینین چؤکوسو و حاکمیتین بئش سولاله طرفیندن ایداره اولوندوغو دؤنم‌ده بو بئش سولاله‌دن اوچونون شاتو تورکلریندن عبارت اولدوغونو نظره آلاراق اؤزلرینین تام موستقیللیینی اعلان ائتمیش، لاکین بو موستقیل‌لیک ده اوزون سورممیش و اویغورلار اولجه کیتانلارین، سونرا تانقوتلارین، داها سونرا ایسه چینگیز خان ایمپئراتورلوغونون ترکیبینده یاشاماغا مجبور اولموشلار. کانسو اویغورلاری بو گون ده ساری اویغور آدی آلتیندا بو بؤلگه‌ده یاشاماقدادیرلار.

تورفان بؤلگه‌سینه کؤچ ائدن اویغورلار ایسه ۸۵۶-جی ایلده منگلینی اؤزلرینه خاقان سئچرک دوغو تورکوستان ایندیکی قوزئی چین‌ده اؤز اویغور دؤولتلرینی قورموش، ساواشدان داها چوخ تیجارت و اقتصادیات، مدنیت و صنعتله مشغول اولموش، اؤنملی صنعت اثرلری مئیدانا گتیرمیشلر. قدیم تورک مدنیتی ایله یاناشی آسییا و آوروپا مدنیتلرینین ده چیچکله‌نمه‌سینده بو دوغو تورکوستان تورکلرینین، یعنی اویغورلارین قوردوغو دؤولتین چوخ بؤیوک رولو اولموش‌دور.

اویغور تورکجه‌سی تورکجه‌نین اورتا چاغ تورکجه‌سی اولان "خاقانییه" تورکجه‌سینه عایید اولوب بو دیلده یارادیلان اثرلر اؤنجه اورخان الیفباسی (گؤیتورک یازی‌سی - آ.م.)، سونرا عرب الیفباسی کیمی ساغ‌دان سولا یازیلمیش اویغور الیفباسی ایله داها سونرا ایسه عرب الیفباسی ایله یازیلمیش‌دی کی، بونلاردان اَن مشهورو یوسیف خاص هاجی‌بَی‌-ین "قوداتقو بیلیک"، محمود کاشغارلینین "دیوان-ی-لوغت-تورک"، احمد یوکنکینین "اتابت ‌الحقاییق" اثرلری‌دیر. اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر چوخ بوددیست متن‌لر بو گون ده آراشدیریلماقدادیر. اویغور یازی‌سی او دؤورده بوتون تورک بویلاری، همچینین موغوللار و ائل‌خانی‌لر زامانیندا دا ایشلدیلمیش‌دیر. موغوللارین اویغورلاری حربی جهت‌دن مغلوب ائتمه‌لرینه باخمایاراق مد‌نی جهت‌دن اونلارین تأثیری آلتین‌دا قالمیش و حتی ایمپئراتورلوغون ترکیبینده اولان موغوللار اویغورلارین تأثیری ایله تامامیله تورکلشمیشلر. حتی آلتین اوردو یارلیقلاری، امیر تئیمور "توزویو"ده اویغور یازی‌سی ایله یازیلمیش و بو یازی‌دان ۱۵-جی عصرین سونونا قدر رسمی و دؤولت‌لر آراسی یازیشمالاردا و دؤولتلرین پوللاری اوزرینده ایستیفاده ائدیلمیش، مانجورلارین دا بو الیفبانی قبولوندان سونرا اویغور الیفباسی بوتون آسییایا یاییلمیش‌دی. موغوللارین دیپلوماتلاری دا اویغور تورکلریندن اولموش، اویغورلاردان ائلچیلر رومادا، والی‌لر چین‌ده و باغداددا، معلم تربییه‌چی‌لر چینگیز خان عائله‌سی ایچینده، عالیملر تبریزده‌کی ائلخانی ساراییندا، موهندیس‌لر موغول اوردولاریندا و س. وظیفه‌لرده چالیشمیشلار. اویغور مینیاتور صنعتیندن، اویغور کاغیذ ایستئهسالیندان، اویغور کیتاب چاپیندان بوتون آسییا و آوروپا خالقلاری یارارلانمیشلار. اویغورلار چینگیز خان ایمپئراتورلوغو داخیلینده اؤز سیاسی باغیم‌سیزلیقلارینی ایتیرسه‌لر ده موغوللاری اویقارلاشدیرمیش، بو ایمپئراتولوغون اوزون مدت یاشاماسینا سبب اولموش و چینگیز خان ایمپئراتورلوغونو بیر تورک-موغول ایمپئراتورلوغونا چئویرمیشلر. اویغورلار سایه‌سینده دوغو تورکوستاندا بئش‌بالیق، قاراهوچو، قارابالقاسون، قاراشار، خوتان، یارکند، تورفان، کومول، قولچا، اوروم‌چو، آکسو، سوچا، کانچو، چئرچئن کیمی بؤیوک تورک شهرلری سالینمیش و اینکیشاف ائتدیریلمیش، کاشغار شهری تکجه اویغور تورکلرینین دئییل، بوتون ایسلام دونیاسینین اَن اؤنملی مدنیت مرکزینه چئوریلمیش‌دی.

مانیخئییست و بوددا معبدلری، هئیکل و رسم اثرلری ایله تورک صنعت تاریخینی زنگینلشدیر‌ن اویغورلار ۹۳۴-جو ایلده ایسلام دینینی قبول ائتمیش و بو دینی چین‌ده یایمیشلار. ایسلام قایناقلاریندا "دوققوز اوغوز" آدی ایله آنیلان بو دوغو تورکوستان تورکلرینین مد‌نی تأثیرلری عصرلرجه آسییا قیته‌سینین بوتون دوغو و باتی‌سیندا حیسس ائدیلمیش‌دیر. موغوللاردان سونرا تئیمور اوغوللارینین دؤنه‌مینده یالنیز خان‌لیق و سلطان‌لیق سوییه‌سینده فعالیت گؤستر‌ن اویغور تورکلری نهایت دوغودان چینین، قوزئید‌ن روسییانین، گونئید‌ن اینگیلتره‌نین تحدیدی نتیجه‌سینده ۱۸۷۷-جی ایلده چین طرفیندن ایشغال ائدیلدی. ایشغالدان سونرا اویغورلارا ائدیلن ظلم و باسقیلار دایانیلماز حده چاتدی. بو ظلمه قارشی اویغور خالقی بیر نئچه دفعه موباریزه آپارمیش، میللی-آزادلیق حرکاتینا باشلامیشلار. بو میللی-آزادلیق حرکاتینین اَن بؤیویو ۱۸۲۵-۱۸۲۷-جی ایللرده جاهانگیر خوجانین باشچی‌لیغی ایله کاشغاردا اولموش و باشلانغیجدا بعضی قلبه‌لر اَلده ائدیلسه ده چین‌لی‌لر کاشغارا تکرار حاکم اولموش، خالق‌دان آجیماسیزجاسینا قیساس آلمیش، کیشیلری قتله یئتیرمیش، قادین و اوشاقلاری ایسه ایلی وادی‌سینه سورگون ائتمیشلر. فقط چین‌لی‌لرین بو آجیماسیز جزالاری اویغور خالقینین ایراده‌سینی قیرا بیلممیش، اویغور خالقی اؤز ایستیقلال موجادیله‌سینی داوام ائتدیرمیشلر. بو موجادیله‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ اویغور قهره‌مانی مئیدانا چیخمیش‌دی کی، بو قهره‌مانلاردان بیری ده ۱۸۲۷-جی ایل موجادیله‌سینه قوشولان نازورقوم خانیم‌دیر. نازورقوم خانیمین قهره‌مان‌لیغی اویغور خالقینین میللی تاریخینده اونودولماز ایز بوراخمیش، شانینه شعیرلر قوشولموش، اویغور خالقینین قلبینده ابدی یاشارلیق قازانمیشدی.

۱۸۶۴-جو ایلده مان‌چو-چین ایستیلاچیلارینا قارشی میللی حرکاتلار اوروم‌چو، کوچار، گولجه و کاشغار شهرلرینده باشلاییب بوتون مملکتی بوروموش، لاکین حرکاتین بیر مرکزدن ایداره اولونماماسیندان ایستیفاده ائدن یعقوب بَی تشببوسو اَله آلاراق حرکاتی اؤز خئیرینه یؤنلتمیش، کاشغاردا حاکمیتی اَله کئچیرمیش‌دی. خالق‌دان دستک بولمایان یعقوب بَی حکومتی ۱۸۷۸-جی ایلده چین‌لی‌لره مغلوب اولموش‌سا دا اویغور خالقینینن آزادلیق موباریزه‌سی داوام ائتمیش‌دی.

اویغور خالقینین آزادلیق موباریزه‌سینی اؤز اثرلرینده عکس ائتدیر‌ن بیلال ناظیم، موللا شاکیر، سئیید محمد کاشی، آرزو محمد، اومیدی، محمد عالم، قاسیم بَی، محمد صالح یارکندی، شئیخ قریب، قوربان صوفی سفربای، موللا موسا سایرامی، عبدولخالیق اویغور، لوطفوللاه موتللیب، نیم شهید، احمد ضیای، اَنور ناصر، قوتلوغ شؤوقی، عیسی یوسیف آلپ‌تکین، محمد اَمین بوغرا، مسوت صبری، عبدالرحیم اؤتکور، عبدوالعزیز چینگیز خان دام الله، پولاد قدیری تورپانی، حاجی یعقوب، ستتار مقبول چوبان، فتح الددین معصوم، قوربان کودای و س. کیمی شاعر، ادیب، دراماتورق، ژورنالیست و تاریخ‌چی‌لر ۱۹-جو-۲۰-جی عصر اویغور خالقینین آزادلیق سالنامه‌سینی یاراتمیش، اویغور خالقینین آزادلیق داواسینا اؤندرلیک ائتمیشلر. اونلار اویغور تورکجه‌سینده ادبی اثرلر، اویغور تورکلرینین تاریخی، مدنیتی حاقیندا تدقیقات اثرلری یازیب نشر ائتدیرمیش، "آلتای نشریاتی" آدلی بیر یایین ائوی قوراراق "یورد"، "آلتای"، "تیانشان" آدلی ژورناللار، "اَرک" آدلی قزئت چاپ ائتدیره‌رک تورکچولوک ایدئولوگییاسینین خالق آراسیندا یاییلماسینا نایل اولموشلار.

بو اویغور ضیالی‌لارینین بیر قیسمی چین کوممونیست ظلمونه دؤزه بیلمه‌یه‌رک تورکوستانی ترک ائتمک مجبوریتینده قالمیش، اؤلکه‌ده قالان مسعود صبری، قوربان کودای، عبدالعزیز چینگیز خان دام الله و فتح‌الددین مهسوم ایسه ۱۹۴۹-جو ایلین سونلاریندا دوغو تورکوستانا صاحب اولان کوممونیست چین‌لی‌لر طرفیندن ایشکه‌نجه‌یه معروض قالمیش، سوندا چین کوممونیست رئژیمی طرفیندن شهید ائدیلمیشلر. چین کوممونیست رئژیمی طرفیندن اویغور مکتبلری باغلادیلمیش، اویغورجا قزئت، ژورنال و ادبی-بدیعی اثرلر بوراخیلماسی، سیاسی تشکیلاتلار یارادیلماسی یاساقلانمیش‌سا دا اویغور تورکلرینین آزادلیق موباریزه‌سی بو گون ده داوام ائتمک‌ده‌دیر.

چین خالق جومهوریتینین قوزئیینده یئرلشن و ۱۹۵۵-جی ایلده موختاریت اَلده ائدن دوغو تورکوستان - سینجان اویغور موختار ویلایتی بو گون ده اؤز سیاسی وارلیغینی زور شرطلر آلتیندا اولسا دا داوام ائتدیرمکده‌دیر. پایتاختی اوروم‌چو شهری‌دیر. چین خالق جومهوریتی اراضی‌سینین آلتی‌دا بیرینی (۱.۷۱۰۰۰۰ kv.km) تشکیل ائدن بو بؤلگه‌ده چینین بوتون آسسیمیلیاسییا سیاستینه باخمایاراق بو گون ایگیرمی بئش میلیون تورک یاشاماقدادیر کی، بونلارین ایگیرمی اوچ میلیونو اویغور تورکودور. بوندان باشقا اویغور تورکلری چینین موختلیف بؤلگه‌لرینده، افقانیستان‌دا، قازاخیستان‌دا، اؤزبکیستان‌دا، قیرغیزیستان‌دا و س. اؤلکه‌لرده یاشاماقدادیرلار.

سون اولاراق بونو دونیا ایجتیمایتینین نظرینه چاتدیرماغی اؤزوموزه بورج بیلیریک کی، بشریتین اینکیشافیندا، آوروپا و آسییا مدنیتینین چیچکله‌نمه‌سینده بو قدر اّمه‌یی اولان بیر خالقین-اویغور تورکلرینین بو گون موستقیل یاشاماق حقوقو واردیر. موترققی بشریت بئله بیر خالقین چین فاشیزمینین قوربانی اولماسینا، تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمه‌سینه یول وئرممه‌لی، اویغور تورکلرینی هر وجهله قورومالی، اونلارین حاق داواسینا یاردیم‌چی اولمالیدیرلار. تانری اؤز اوردوسو اولان تورکو قوروسون.