دیجیتال دفتریم

(بیر سیرا دامغا و ایشاره‌لرین ائتیمولوژی ایضاحی*)

 دونیادا سیرری اؤیرنیلمین یئرلردن بیری ده قوبوستان داغلاری و اؤزللیکله بوراداکی قایالارین اوزرینه چکیلمیش زنگین ایشاره‌لر و دامغالار سیلسیله‌سی‌دیر.

 قوبوستان کیمی هله سیرری حل ائدیله بیلمین پاشی/ Pascua آداسی ایشاره‌لری اوزرینده چالیشان آ. مئترو (A.Metro)، بو ایشاره‌لرین معنالارینین هئچ بیر زامان حل ائدیله بیلمز سؤیله‌مک‌ده‌دیر. (۱) پ.راسئل (P.Russel)، و س. ائنگلئرت (S.Englert) ایسه، هئچ اولمازسا بیر ایشاره‌نین بئله معناسینین حل ائدیلمه‌سینی بؤیوک بیر موفقیت اولاراق خاراکتئریزه ائتمک‌ده‌دیر (۲). نئوئرمان (Neverman) دا بو ساحه‌ده هر هانسی بیر جهدین موطلق صورتده موفقیت‌لی اولا بیلمیجیینی قطعی اولاراق ایفاده ائدیر.(۳)

اون ایلدن چوخ بیر زاماندان بَری ائتدییمیز ایشلر قوبوستان، گمی قایا، کلبجر قایالاری، آیریجا آذربایجانین خالچا و گیلیم صنعتی، مدنی اشیالاری و معمارلیق اثرلرینده‌کی نئچه مین ایللیک یازی، دامغا و ایشاره‌لرین، سؤز، آنلاییش و ایدئوقرام اولاراق اوخونماسی ایستیقامتینده اینانجیمیزی آرتیرمیش و سیاسی گؤروشلر حاقیندا چوخ اؤنملی معلوماتلاری اوزه چیخارداجاق دیر. اونودولموش ائتنونیملردن بیری اولاراق، آذربایجان خالقینین ایلک توپلوملارینی اولوشدوردوران، ظنن آس'لار و یا آذ'لارین آدینی ذکر ائده بیلریک. بو خالق حاقیندا وئریلن معلوماتلار چوخ موختلیف و قاریشیق‌دیر.

 و.تومسئن (V. Tomsen)، آس‌لار، "منشایی بللی اولمایان خالق"، و.بارتولد (W. Barthold) "باشقا (اینفورمال) تورک" (۴) ل.ن.گومیلی‌ائو (L.N.Gumilyev) ایسه "اسرار انگیز خالق" اولاراق تعریف ائمیشلر. لاکین آس (آذ) ائتنونیمی عصرلرله یالنیز قافقازدا دئییل، دونیانین بعضی اؤلکه‌لرینده یاخشی تانینمیش حتی، آلتایلاردان اوراللارا قدر اراضی‌ده ده چوخ مشهور اولموش‌دور. (۵، ۶)

 اورخون - یئنی‌سئی عابیده‌لرینده (V-IX. عصرلر) آک(آغ) اَر آس، شکیل. ۴ نؤمره : ۳/ آس بارا تارکان، / شک. ۴ نؤ: ۲ / اونک. عابیده‌سی، آذ بودون / شک. ۴ نؤ: ۱/ و.س. "آس" ائتنونیمینین دوز بیر سیزگی/ شک. ۱ نؤ: ۱ / "آذ دامغاسی" / شک. ۱ نؤ: ۲/ ایله ایفاده ائدیلدیینی گؤروروک. (۷)

 سوسیال علملرجه بیلینمه‌دیین‌دن، اورتا عصر عرب منبع‌لرینده (قرآن‌دا و ایبن-ی حوقل‌دا (حاوقال-Ibn Hawqal) اونونجو عصر اَل-راسس و اهل-ی الراس ایفاده‌لرینین "راسس-rass" اولاراق اوخونماسی آس خالقینی بیر داها اونوتدورموش‌دور. (۸) یئنی‌سئی عابیده‌لرینده "آغ اَر آس-ak er as" (آغ یئرلرین آسی) اولدوغو کیمی "قارا آس‌لار" دا اولموشدورلار. ت.ی.سولتان‌اوو، مؤوضونون مزمونونو بیلمدیین‌دن "تحفة التواریخِ خانی" آدلی اثرینده‌کی ایفاده‌سینی  "قورالاس- kuralas" دئیه اوخوموش و صونعی اولاراق یئنی بیر بیرلیک آدی کیمی قبول ائتمیش‌دیر (۹). حالبوکی بونون "قارا ائل-آس" (قارا آس) دئیه اوخونماسی گرکیر.

آس‌لار منشأ‌لری حاقیندا یئتکیلی تاریخی معلوماتلارا دا راستلاشیریق. گولتیکین عابیده‌سینده: "آذ بودون یاغی بولتی، آذ بودونیگ آلتیم، آذ بودون یوخ بولتی، آذ بودونیگ یوکاتتیمیز (آذ خالقینی محو ائتدیک)" کیمی جومله‌لره راست گلیریک. (۱۰) اوخشار فیکیر قرآن‌دا دا گؤرونور: "بیز عاد، ثمود، آس بیرلیینی و بیر چوخ باشقا قوملری ده محو ائتدیک" (۱۱).

 ایبن-ی حوقل سئرات شهری اهالی‌سینی (اردبیل یاخینلیغیندا) "اهلی-ی اَر آس" دئیه آدلاندیریر و اونلارین تامامیله محو ائدیلدیکلرینین جانلی شاهیدی اولدوغونو بیلیندیریر. (۱۲)

 ابوریحان بیرونی (۹۷۳-۱۰۴۸) خارزم و قورقاندا یاشایان آلبانلار ایله آسلار قاریشیق خارزم-پچنک لهجه‌سینده دانیشدیقلارینی یازمیشدیر (۱۳) بؤیوک و کیچیک آغری داغلارینین کناریندا -آراس چایی اطرافیندا- یاشایان آس‌لار گؤزل دانیشدیقلاری و سئویلدیکلرینه دایر یازیلی معلوماتلار دا واردیر. (۱۴)

"آس وطنی"، "آسلار یوردو" کیمی آنلاییشلار "آس ائب"، "آس تام"، "آس قاب" بیرلشمه‌لرینده ده ایفاده اولونموش‌دور.

 آبخازلاردا ایندییه قدر "آس تورپاق" معناسیندا "Aaa Hıku" یئر آدی ایشلنیر. (۱۵) موختلیف اؤلکه‌لرده "آس" توپونومیسی کیمی، "آس" ائتنونیمی ده معین یئر توتماق‌دادیر.

 آسنی داغی، آسنی کؤیو (۱۶)، آسنی طایفاسی (۱۷)، (ایلیچ شهرینده سده‌رک کؤیو) آسنی چایی (ایلیچ شهری قاراباغلار کندی)، توب ‌آس (توووز)، داغ توم‌آس‌لی، چای توم‌آس‌لی (جبراییل شهرینده کند آدلاری)، توم‌آس‌لی کؤیو ( ایلیچ شهری) آس‌خاناکران (آستارا)، تاوق آس (تاو داغ، آس-آس آغ، آک آس‌لار داغی)، توب‌آس‌لارین (دیب آس) باشقا آدی. تاغ‌آس‌اَر (آس یئرلرین داغی) (هردود شهرینده کند آدی).

 آس و آستارکان // آستارکان / تارکان-دؤولت عنوانی/؛ - (آسراخان) - هشترخان اژدکان (ایلیچ شهری سادرک کندینده داغ)؛ آستارا (داراق، داراغی-اراضی، یئر)؛ آساتارا شهری، آستارا (قافقازدا اَسکی بیر شهر آدی) آس: آس شهر، (پئرم ویلایتی)، بالیق آس (بالکاش گؤلو)، آسکا، کاناذ / آذکان / ایا / -نووا / کیریم، کاناذ (قافقازدا تاریخی بیر یئر آدی).

 آسکاناذ // آذکاناذ // ائرکاناذ (۱۸): آشکئناذ، میلاددان نئچه‌ مین ایل‌لر اؤنجه‌ده‌کی قایناقلاردا اینسان/قوم آدی، ائسکیناذ (پول واحیدی، پارچا شکلی و آد) ائرکیناذ (آد) آس توباس: آستاوانوس میلاددان اؤنجه ۱۵۰۰ ایله ۷۰۰-جو ایل‌لره قدر مرکزی آنادولو خط یازیلاریندا ایشلنمیش آد. (۱۹)

 بئله‌جه "آس" و یا "آذ" تئرمینلرینین قوبوستاندا یازی و ایشاره‌لرله ایفاده‌سینه ده (شک.۱ نؤ: ۱-۲) راستلاشیریق. بوراداکی اینسان فیقورلاریندان باشقا، "آس قان" و "آس اَر" معنالارینی ایفاده ائد‌ن یازیلار دا واردیر. (شک. ۱ نؤ: ۳-۴، ۵-۷-۸). آس توب معناسی (شک. ۱ نو: ۶) ایسه، ایلک آس‌لار واختیله قوبوستانین ایلک ساکینلرینین اولدوغونون اثباتی‌دیر.

 بورادا "آس توب‌لار" دان سونرا (تخمینن م.اؤ. ۱۰.۰۰۰-۸.۰۰۰-جی ایل‌لر) ایسه آذربایجانلی‌لارین چوخ قدیم یاشاییش یئرلرینه، حتی هیروقلیف یازیلار واسطه‌سیله اونلارین قایالار آراسینداکی دایمی عنوانلارینا دا راست گلمک اولور.

  قوبوستان'داکی " Ana Zaga/Mother cave"نین گیریشینده‌کی بیر سیرا فیقورلار و ایشاره‌لرله بیرلیک‌ده آس اَر (شک. ۵ نو.۱) و آز اَر (شک. ۵ نو.۲) ائتنونیملرینین یازیلیشی بونون جانلی بیر ایثباتی ‌دیر.

 موختلیف قایالاردا آسکا و آذکانین هیروقلیفلری و حیوان (تکه، اؤکوز) فیقورلاری واسطه‌چی‌لیگی ایله عکس ائتدیگی ده گؤرونور. بو فیقورلارین چوخونون، معناسی اولان یازی نمونه‌لری اولدوغو آنلاشیلیر. یازیلی دره (قایا ۲۴ فیقور ۱۵) "آذ دامغاسی ایله بیرلیک‌ده تکه سیمبولونون بیرلیینی (شک. ۵ نؤ: ۳)" آذکان-آذلار خانی" اولاراق اوخوماق مومکوندور. بئله ایفاده طرزینه، عینی دره‌ده اولان ۱۵ نؤمره‌لی قایادا" آذ"دامغاسینین یوخاریدا و تکه اوندان آشاغیدا وئریلمیش تصویرینده ده (شک. ۵ نؤ: ۴) راست گلیریک. قایالاردا بیرینین آردینجا دوزولموش اؤکوز، اینک، جونگه فیقورلارینین بعضی قروپلاری (بؤیوک داش، یوخاری یئر، قایا ۴۵) اَر آس قان، کاناسَر، آس ‌اَرکان (شک ۵ نؤ: ۵،۸) معنالارینی ایفاده ائدیر. بو فیکرین دوغرولوغونو زنگین یازیلاری ایله سئچیلن یازیلی دره‌نین ۴۷ نؤمره‌لی قایاسی اوزرینده اولان "آذ" دامغاسی ایدئوقرامی و اینسان فیقورلارینین ایضاح ائتدیگی "آذ قان اَر" (آذلار ایگید خانی) (شک ۵ نؤ: ۶) کومپلئکس (قارماشیق) ایشاره‌لر قروپو دا تصدیق ائدیر. بو عونواندا (قایا نؤ: ۱۴۳) اینسانی حیرته سالان و "آذ قان آذ" (شک. ۵ نؤ: ۱) اوخونوشونو تصدیقلین بیری یئنه آرد-آردا اوچ ایشاره ایله ایفاده ائدیلمیش‌دیر. بوراداکی ایشاره‌لری موختلیف قایناقلارا گؤره، "آس"، "قان" و "آذ" شکلینده اوخوماق مومکوندور. آنجاق گئنیش بیر ایضاحا احتیاج اولان بو مؤوضونو کیچیک بییر مقاله‌یه سیغدیرماق چتین‌ دیر.

قوبوستانین اساس وظیفه آدلاریندان "آس قان"ی (آس‌لار خانی) اینسان شکیلی و آس خطی واسطه‌چی‌لیگی ایله دقته چارپانلاشدیرماق مومکوندور. (شک: ۲ نؤ: ۱) م.اؤ. ۸.۰۰۰-۷۰.۰۰۰-جی ایل‌لره عایید اولدوغو دئییلن (۲۰) بو فیقورون بنزرینه باشقا هئچ بیر یئرده راست گلینمز.

 قایالاری دفتر کیمی ایشلدن اَسکی مؤلفلر موختلیف قوملرین "آس اَرکان"نی و یا "آذ اَرکان"ی ایفاده ائتمک اوچون موختلیف ایشاره‌لردن، فیقورلاردان، هیروقلیفلردن و.س. فایدالانمیشلار. قوبوستاندا عینی هیروقلیفلرله اوچ عونصورون؛ "آس اَرکان" (شک ۵ نؤ: ۸) و "آذ اَرکان" آنلاییشینی (شک. ۵ نؤ: ۹) ایفاده ائتمه‌سی سؤیلدیکلریمیزی بیر داها تصدیقلییر. کیچیک داغ'دا (قوبوستان) ۱۹ نؤمره‌لی قایادا (۲۱) "اَر آس قان" آنلاییشی اینسان فیقورو و هیروقلیفلرله (شک. ۵ نؤ: ۱۰) ایفاده ائدیلمیشدیر.

 ایلک تورکلر اؤز آتالارینین بوزقوردلا (آس قورد) ایلگیلی اولدوغونو دوشونموشلر، م.کاشغری (XI.عصر.) اونو "آس بؤرو" (۲۲) دئیه آدلاندیرمیشدیر. اوغوزلار آراسیندا "آس قورد" اولاراق تانینمیش اولان بو مؤحتشم میفولوژیک کولت (اینانج/دین) چوخ بؤیوک بیر سیاسی معنا قازانمیش‌دیر. ایندی کورداسپور آدییلا هیندیستان'داکی شهر و واختیله گور ساحلینده "آسقورد" و "آذگور" آدییلا تانینان شهر شوبهه‌سیز کی آس‌قوردلارلا ایلگیلی‌دیر. آذربایجاندا "قوردلار کؤیو" (برده-آغدام)، "قورت تپه‌سی، (آغجبه‌دی) بؤیوک بیر احتیماللا آسقوردون شرفینه آدلاندیریلمیش‌دیر.

 تاراسابان (داغیستان) خالچلاریندا ایکی طرفدن اوز-اوزه دایانمیش آس‌قورد شکلینین اورتاسیندا "قان" دامغاسی (شک. ۳ نؤ: ۱۱) "آس قان آس" معناسینی بیلدیرمکده‌دیر. بو دا قوبوستان عنعنه‌سینین داوامی اولاراق دقتی چکیر.

 ساغ طرفینده ایکی آس خطی اولان و اینسان فیقورلارینین سیخلیغی اورتاسیندا اوتوراق فورماسیندا تصویر ائدیلمیش (شک. ۲ نؤ: ۲) شکیل، "آاس قان" آنلامینی دوغرولار. ب.کاشغری ایکی دوغرو خطی ایکی "آ" ایله  (آاس-aas) اوخومانین داها یاخشی اولاجاغینی بیلدیریر(۲۳). ی.م. جعفرزاده بو شکیلی م.اؤ. ۳.۰۰۰-جی ایللره قدر دایاندیریر. (۲۴)

اَسکی آسسام و اورییا (هیندیستان) قوملرینین ده دیلینده اوزون آ (آا-aa) ایشاره‌لری  ایله گؤستریلمیش‌دیر (۲۵).

 آس یازی‌سی مینلرله ایل، ایلک اوللر اینسان، سونرالار ایسه حیوانلارین، داها سونرا بؤیوک ائولرین، سارای‌لارین، دینی معبدلرین، بعضن بیر، بعضن‌ ده هر ایکی طرفینه گتیریلمیش و موختلیف معنالار بیلدیرمیش‌دیر.

قوبوستان'داکی "آس قان‌دان" (شک. ۲ نؤ: ۱) باشقا م.اؤ. ۳.۰۰۰ - ۲.۰۰۰-جی ایللره عایید اولدوغو سانیلان (یازیلی دره، ۲۴ نؤمره‌لی قایا فیقور نؤ: ۴) و "آس اَر" (شک. ۲ نؤ: ۳) اولاراق اوخونان سیلوئتین (ایلاهه) پارالئللرینی اوختاسار'دا (بوگونکو ائرمنیستان) راستلاشیریق. (شک. ۲ نؤ: ۴،۵،۶،۷). بونو دا قئید ائدک کی آس یازی‌سی بیر قایدا اولاراق فیقورلارین ساغ طرفینده اولور. بعضن بو یازی سول طرفده دا اولسا (شک ۲ نؤ: ۳،۶،۸،۹) هئچ بیر معنا دییشیکلیینه سبب اولماز. بیر آس یازیسی بیر ایدئوقرام‌لا بیرلیکده (شک. ۱ نؤ: ۳،۴،۵،۶،۷،۸) (۲۶) "آس اَر"، "آس توب" و.س. معنالارینی وئریر.

 ای.ی. کراچکووسکی "ابن فدلان'نین وولقا'یا سیاحتی" آدلی اثره یازدیغی شرح‌ لرده بو ایشاره‌سی (شک. ۱ نؤ: ۶) ایکی دونیا صاحبی پیغمبرلرین و رسوللارین مُهرو (signet-signature) دئیه آدلاندیریر. (۲۷) بونونلا بیرلیک‌ده بو ایشاره‌نین تاو (توب) - یئر، گونش (آنت)، دونیا معناسیندا ایشلدیلدیی‌ ایله ایلگی‌لی قئیدلر باشقا قایناقلاردا دا واردیر. آس یازی‌سینین یارادیجی کؤکلردن اولدوغو، عینی زاماندا داش اوزرینده یازی نمونه‌سی اولاراق م.اؤ. ۱۰.۰۰۰-۸.۰۰۰-جی ایللرینه عایید اولدوغو قوبوستان'داکی یازیلاردان آنلاشیلماقدادیر. چونکو بئله ایکینجی بیر ایدئوقراما باشقا بیر یئرده هله راست گلینممیش‌دیر. آنجاق یازیلارین داشا کئچیریلمه‌سینی م.اؤ III-جو عصره آپاران عالیملر ده واردیرلار (۲۸). آس یازی‌سی بو گؤروشون آردیجیل اولمادیغینی گؤستریر.

ایدئوقراملارین، بؤیوک بینالارین ساغ و سول طرفلرینده ایشلده‌رک (شک ۳ نؤ: ۱،۲،۳،۴،۵،۶) "آس ائب" // "ائب آس"؛ "آاس ائب" // "ائب آاس" (۲۹) // "آب آاس" (۳۰) عینی شکیلده "آس تام آس" (شک ۳ نؤ: ۶) "آس قان آس" (شک. ۳ نؤ: ۷،۸ ) و "آس توب آس" (شک. ۳ نؤ: ۹) کیمی معنالارینی بیلدیر‌ن بو یازی م.اؤ. نئچه مین ایللرده مادلار ایشاره‌لری (شک. ۳ نؤ: ۷) (۳۱) تونج (عصر برنز/عصر مفرغ)  دؤورونه عایید آت فیقورو (مینگچویر) اوزرینده‌کی باغلی قابدا (شک. ۳ نؤ: ۱۰) (۳۲) اورتا آسییا (اؤزبکیستان) معمارلیق عابیده‌لرینین اوزرینده (شک. ۳ نؤ : ۸) (۳۳) عینی آنلاملاری عکس ائتدیریر.سون تونج دؤورونه عایید بالتا (آبخازییا) اوزرینده‌کی بو ایشاره‌لرین (شک. ۳ نؤ: ۱۲) د.س.بژانییا (D.S. Bjaniya) م.اؤ. VIII-VI-جی عصرلره عایید اولدوغونو ادعا ائدر (۳۴) بورادا "آس" سؤزون‌ده س> ذ دییشمه‌سی نتیجه‌سینده "آس قان آس"، "آذ آخان آذ" اولاراق اوخونموش‌دور. (شک. ۳ نؤ: ۱۱). ماد دؤورو الیفبالاریندا "آس" ایله "آذ" این بنزرلیینی و یاخینلیغینی بو نمونه‌لردن ده گؤرمک مومکون‌دور. (شک. ۳ نؤ: ۱۳-۱۴). م.کاشغری ده "آذ" سؤزونون "آس" اولاراق دئییلمه‌سینی نورمال سایماق‌دادیر (۳۵). بئله‌جه آس‌لار قافقازدا و اؤزللیک‌له ناخچیوان‌دا، قازاخ'دا، کلبجرین، قولبوستان'دا و.س. یئرلرده اؤزلرینین ایلک یازی مدنیت‌لرینی ده م.اؤ. تخمیناً ۱۰.۰۰۰-۸.۰۰۰-جی ایللرده یارادیبلار. آس یازی‌سی و دامغاسی، اَسکی دونیا یازی مدنیتی تاریخینده ده ایلک نمونه اولاراق دقتی چکیر.

 دامغا، ایشاره، پیکتوقراف و هیروقلیفلرین ترانسکریپلری و اوخونوشلاری اونلارین (آس‌لار) قئیدسیز-شرط‌سیز بیر تورک طایفهسی اولدوغونو تصدیقله‌مک‌ده‌دیر.

 * بو یازی‌دا یالنیز آس‌لار (آذلار) آدینی قورویوب ساخلایان بیر چوخ ایشاره و دامغالاردان ایکی‌سی و اونلارین ایشتیراکی ایله میدانا گلن بعضی فیقورلار حاقیندا معلومات وئردیک. بونلارین چوخ و موختلیف اولدوغونو بیر دفعه داها خاطیرلادماقدا فایدالی دیر.

"آذربایجان"، "اؤزبک"، "اوغوز"، "چوواش"، "خاکاس"، "کاراقاس"، "تووا"، و.س. کیمی قوملرین کؤکونده اساس عونصور اولاراق دوران آس‌لار، قوبوستان قایالاری اوزرینده‌کی ایلکین مدنیت اؤرنک‌لری، بو خالقین تاریخینی اؤیره‌نمک اوچون اَن اعتبارلی منبع‌دیر.

چ.ای.جفراوو

تورک کولتورو ژورنالی سایی ۳۰۵

کؤچورن: وحید نریمان

یازینین PDF-ینین ائندیرمه لینکی: 

https://goo.gl/MMRXnD

http://1drv.ms/1K2bNGM

(1) T. Bartbol, Osnovi, deşifroski pismennosti ostroya Pashi, Taynı drevnih pısman, M. 1976, s. 546.

(2) a.g.e.

(3) a.g.e.

(4) W. Barthold, Soç., T5, M. 1968, s.42.

(5) R.G. Kuzeev, Proishojdenie Başkirskogo Naroda M. 1974, S. 229.

(6) R.G. Kuzeev, Proishojdenie Başkirskogo Naroda M. 1974, S. 229.

(7) Bu işaretlerin grubunu S.Y. Malov " as" etnonimini bilmediğinden "ters" ve "türges" gibi okuyor. Eniseyskaya pısmennost Tyürkov M. LI 1952,  S.67.

(8) N.M. Velihanlı, 9-12 Esr Ereb Coğrafiyaşünas Seyyahları Azerbaycan Haggında, Bakı 1974 S. 111.

(9) T.İ. Sultanov, Koçevıe Plemena Priaralya v 15-18 vv M. 1982. S. 38.

(10) G. Aydar ov. Yazık Orhanskih Pamyatnikov Drevne Türskoy Pısmennosti ıx Veka Alma-ata 1972 s. 106.

(11) N.M. Velihanlı age s. 111.

(12) N.M. Velihanlı age s. 116.

(13) S.G. KKlyaştornıy Drevnetyürskie runiceskie pamyatkini M. 1964, a.g.e. s. 130

(14) N.M. Velihanlı age s. 130.

(15) Zemledelie İ. Skotovodetvo u abhazov Tbilisi 1986, s.139.

(16) Bu köy Ermenistan ile Sederek köyü arasında Arezdeyandan (Yeraş) Yukarıda kurulmuş ve bu köyün ahalisi ovayı terk etmiştir.

(17) Bu yazıyı yazan da Sederek köyündeki Aşnı aşiretindendir.

(18) "Askan Az" kavim ve ülke adına 9-10. asırlarda yaşayan ermeni tarihçisi İ. Drashanakertsin "İstorya Armenii" (Erevan 1986 s. 47) eserinde de rastlıyoruz.

(19) İ.E. Gelb. Opıtİzuçeniya Pışma. M. 1982 s. 116.

(20) İ.M. Djafarzade Gobustan Naskalnie izobrajeniya, Bakü 1973 s. 158

(21) Gobustan'a ve Şeengardağı'na ait kaya resimlerini bize veren arkeolog C. Rüstemov'a müellif minettardır.

(22) M. Kaşgariy Devanü lugat-i't Türk Taşkent 1960, s. 72.

(23) a..g.e.

(24) İ.M. Djafarzade a..g.e. s. 171

(25) Ç.Loukotka, Razvitie Pisma M. 1950 s.208 Tşb.34

(26) Hintli alim P. Merici as yazısı ile insan figürünü belirtiyor. (Taynı Drevnih Pısmen ) M.1976, s.493. Lakin birinci figürü (ş.2no:8) "as er" ikincisini ise (ş.2. no:9) "as kan" okumak daha doğrudur.

(27) İ.Y. Kraçkovskiy Puteşestvie ibn fadlana Po Volge M.L. 1939

(28) Ç. Loukotka a.g.e. s.240

(29) Asların ülkesinde eski zamanlarda efes adlı yer de varmış.

(30) Abas kalası Efioniyada Aseb, Hindistan'da Assam ştatı kiç şüphesis aseb ve abasla ilgilidir.

(31) İ.Aliyev, İstoriya Midii T.1.Bakü 1960 Tabl.. 2

(32) Azerbaycan Tarihi Müzesi, Bakü 1973

(33) Semergend Şahı-Zinde Turkan Aka Mavzoleyi (1371/72)

(34) D.S. Bjaniye İnkarustirovanniy Topor iz sela Djirhua Arheologiçeskie otkritiya v Abhazii v 1981-1982 99 Tbilisi 1985 s.18Tabl. 5111

(35) M. Kaşgariy a.g.e. s. 109