سوال هشتم: آیا معاهده سورس (Sevres) هنوز پابرجاست؟
چهارشنبه, ۹ ارديبهشت ۱۳۹۴، ۰۱:۰۷ ق.ظ
عوامل تبلیغاتی ارمنی ادعا می کنند که معاهده سورس که برای تاسیس یک دولت ارمنی در آناتولی شرقی تدارک دیده شده بود، هنوز اعتبار قانونی دارد و از این مساله به عنوان مبنای ادعاهای خود درباره «بازگرداندن » «سرزمین های ارمنی» استفاده می کنند. در حقیقت این توافقنامه هرگز به مورد اجرا گذاشته نشد. این توافقنامه با انعقاد پیمان لوزان، معلق و جایگزین گردید؛ در نتیجه دیگر اعتبار قانونی ندارد. بعلاوه، پس از آنکه داشناکها در ۲۸ می ۱۹۱۸ جمهوری ایروان ارمنستان را در ایروان تاسیس کردند، این جمهوری ۴ ژوئن ۱۹۱۸ پیمان باتوم را با دولت عثمانی امضا کرد. این پیمان توسط وزیر خارجه جمهوری ارمنستان امضا شد و وی تمامی ادعای اراضی و جمعیتی ناسیونالیستهای ارمنی بر علیه ملت و سرزمینهای امپراطوری عثمانی را رد کرد:
«ارامنه تورکیه دیگر خیال جدائی از امپراطوری عثمانی را ندارند. آنها حتی دیگر نگران روابط بین جمهوری ارمنستان و عثمانیها نیستندو روابط بین جمهوری ارمنستان و امپراطوری عثمانی در سطح بسیار عالی قرار دارد و در آینده نیز باید همین طور باقی بماند؛ تمام احزاب سیاسی ارامنه نیز چنین می‌اندیشند. تداوم این روحیه مثبت همسایگی یکی از نقاط اساسی برنامه اخیرا مصوب دولت ارمنستان است که من وزیر خارجه آن هستم.»(۱)
حتی ارگان داشناک، هایرنیک در ۲۸ ژوئن ۱۹۱۸ نوشت:
«سیاست جنگ طلبانه روسیه علیه تورکیه، ارامنه قفقاز را تحریک کرد و بدین سبب آنان در برخورد بین دو نژاد آشنا و دوست درگیر شدند. خدا را شکر که این وضعیت چندان دوام نیافت. به دنبال انقلاب روسیه، ارامنه قفقاز دریافتند که امنیت آنها تنها در سایه روابط دوستانه با تورکیه تامین خواهد شد و دست دوستی به سوی تورکیه دراز کردند. تورکیه نیز میل داشت تا حوادث گذشته را فراموش کند، و این دست دوستی را فشرد. ما می‌پذیریم که مساله ارمنی حل و به تاریخ سپرده شده است. احساس سوءظن و دشمنی متقابلی که توسط عوامل بیگانه ایجاد شده بود باید از بین برود.»(۲)
این اظهارات روشن می‌کند که مساله ارمنی بر اساس توافقات یاد شده پس از جنگ جهانی اول مختومه گردیده و نیز روشن می‌سازد که حوادث اتفاق افتاده به مسئولیت روسها و ارامنه و نه تورکها بوده است. همچنین روشن می‌کند که کسی به جز تورکها مورد بی‌مهری قرار نگرفته است.
حقیقت آن است که آتش فرو نشانده شده جنگ جهانی اول دوباره برای مدتی توسط جمهوری ارمنستان شعله ور گردید. علیرغم بیانیه‌های داشناک، دسته‌جات ارمنی در تابستان ۱۹۱۸ شروع به حمله به آناتولی شرقی کردند. در ۲۸ می ۱۹۱۹، اولین سالگرد تاسیس جمهوری ارمنستان توسط داشناکها، آنان اعلام کردند که «ارمنستان آناتولی شرقی را تصرف نموده است.» و به ایت ترتیب سعی داشتند تا با دروغ نواحی آناتولی شرقی را پس از معاهده برست-لیتوفسک به امپراطوری عثمانی برگردانده شده بود، مطالبه کنند. ویلسون رئیس جمهور آمریکا در پاییز ۱۹۱۹ یک کمیته آمریکایی تحقیق تحت رهبری ژنرال جمیز جی.هاریورد را به آناتولی فرستاد تا برای آتش بس و برسی ادعاهای ارامنه فعالیت نمایند. این کمیته در خلال سپتامبر و اکتبر به جستجو در آناتولی پرداخت و در نهایت به کنگره گزارش داد که «تورکهای و ارامنه قرنها در کنار یکدیگر با صلح و صفا زیسته‌اند؛ تورکها هم به اندازه ارامنه در جریان تبعیدها متحمل سختی شده‌اند؛ تنها ۲۰ درصد از روستائیانی که به جنگ رفته بودند موفق به بازگشت به خانه هایشان شده‌اند؛ در آغاز جنگ جهانی اول و پیش از آن ارامنه هیچ نوع اکثریت جمعیتی در مناطقی که ارمنستان نامیده می‌شود نداشته‌اند؛ حتی درصورت بازگردانده شدن ارامنه تبعیدی هم چنین اکثریتی به دست نمی‌آمد؛ و این ادعا که ارامنه به علت در خطر بودن جانشان باید برگردانده شوند به اثبات نرسید.»(۳)
در نتیجه ایت گزارش، کنگره آمریکا در آوریل ۱۹۲۰ طرحی را برای تاسیس یک ناحیه تحت قیومیت آمریکا -با هدف کمک به ارامنه برای بنیان گذاری دولتی در شرق- تهیه شده بود، رد کرد. این ناحیه قرار بود در آناتولی باشد.
در ۱۰ آگوست ۱۹۲۰، ارمنی‌ها بع امضا کنندگان پیمان طولانی مدت سورس پیوستند. این معاهده تصریح میکرد دولت عثمانی باید تاسیس دولت مستقل ارمنی را در محدوده معین شده توسط رئیس جمهور ویلسون، به رسمیت شناسد. البته این پیمان توسط دولت عثمانی مستقر در استانبول امضا شد، درحالیکه بسیاری از تورکها و بسیاری از مناطق کشور رهبری دولت آنکارا را پذیرفته بودند، رهبری دولتی آنکارا بر عهده مصطفی کمال بود و وی این معاهده را به همران تمامی الزامات آن قاطعانه رد کرد. در این حین، و پس از قرارداد آتش بس موندروس که در ۱۹۱۸ جنگ جهانی اول را متوقف ساخت، ولایت آدنا توسط فرانسه اشغال شد. بریتانیا هم اورفا، ماراش و آنتپ را تصرف کرد لیکن بعدا این مناطق را به فرانسه واگذار نمود.
نیروهای فرانسوی در اشغال این استانها در شرق و جنوب شرقس آناتولی، از همکاری ارامنه‌ای که یونیفورم فرانسوی به تن داشتند برخوردار می‌شدند. این ارامنه بلافاصله دست به نابودی روستاها و قتل عام تعداد زیادی از تورکها زدند. این جنایات، تورکهای این مناطق را به مقاومت واداشت؛ لکن در اروپا چنین تبلیغ شد که گویا تورکها ارامنه را قتا عام کرده‌اند.
پس از آنکه کنگره آمریکا طرح تاسیس ناحیه تحت قیومیت آمریکا در آناتولی را رد کرد، از ژوئن ۱۹۲۰، جمهوری ارمنستان در قفقاز حمله به تورکیه را آغاز کرد. این حملات با فرستادن دستجات چیریکی و نیروهای منظم به شرق آناتولی انجام گرفت که موجب قتل عام گسترده اهالی منطقه گردید. دولت آنکارا در سپتامبر دفاع را آغاز کرد، در مدت زمان کوتاهی نیروهای ارمنی کاملا شکست خوردند و آناتولی شرقی بازپس گرفته شد و نظم و امنیت دوباره استقرار یافت. به موجب معاهده گومرو (الکساندروپل) که توسط دولتین آنکارا و جمهوری ارمنستان در ۳ دسامبر ۱۹۲۰ امضاء گردید، طرفین مرزهای جدید را پذیرفتند و تایید نمودند که الزامات معاهده سورس پوچ و فاقد اعتبار است، همچنین ارمنی ها کلیه ادعاهای خود علیه تورکهارا پس گرفتند.
مدت کوتاهی پس از این، ارتش سرخ وارد ایروان گردید و جمهوری سوسیالیستی ارمنستان تاسیس شد. البته در پی یک شورش که در ۱۸ فوریه ۱۹۲۱ روی داد، داشناکها بار دیگر به قدرت رسیدند. دولت جدید وارتازیان در ۱۸ مارس کمیته‌ای را به آنکارا اعزام نمود و درخواست کرد که تورکها از آنها در برابر بلشویکها حمایت کنند. شگفت‌آور آن بود که تنها دوسال قبل داشناکها اشغال تورکیه توسط ارامنه را سازمان داده بودند. البته دولت داشناک دیری نپائید و به زودی سوسیالیستها کنترل ایروان را دوباره بدست گرفتند.
در ۱۶ مارس ۱۹۲۰، تورکیه معاهده مسکو را با اتحاد جماهیر شوری امضا کرد که به موجب آن مرزهای بین شوروی و تورکیه به طور دقیق معین می‌گشت. همانطور که در این پیمان معین شده بود، در ۱۳ اکتبر ۱۹۲۰ تورکیه موافقتنامه قارص را با جمهوری سوسیالیستی ارمنستان امضاء نمود که ضمن تائید مرزهای جدید، بر بی اعتبار بودن تمامی الزامات پیمان سورس صحه می‌گذاشت.
معاهده آنکارا نیز که با فرانسه در ۲۰ اکتبر ۱۹۲۰ منعقد شد، به موقعیت جبهه جنوبی سر و سامان داد. فرانسه نه تنها لشکریان خود، بلکه چریکها و داوطلبان ارمنی را که با آن همکاری میکرد خارج نمود.
این معاهده همچنین بازگشت ناحیه‌هاتای به تورکیه را ممکن نمود و بدین ترتیب تعهدات میثاق ملی تورکیه را که توسط مصطفی کمال و رهبران جنگ استقلال تورکیه تنظیم شده بود، برآورد ساخت.
تمامی این معاهدات، امیدهای ارامنه برای ایجاد یک دولت در شرق آناتولی را بر باد داد. معاهده لوزان که در ۴ جولای ۱۹۲۳ به جای معاهده سورس بسته شد، حتی به ارامنه توجه نکرد. این امر موجب شد تا ناسیونالیستهای ارمنی امروزه هم برای علم کردن پیمان سورس تلاش کنند، پیمانی که در واقع هرگز به اجرا گذاشته نشد.
۱: Proces de 1'attentat d'Orly:19 fevrier-2mars1985,depositions et pladoirie, Ankara,Faculte; des Sciences Politiques,1985.
۲: Terrorist Attack at Orly; Statements and Evidence Presented at the Trial, Feburary 19-march 2,1985, Ankara ,Faculty of Political Science,1985.
۳:Schemsi, Kara, Turcs at Armeniens devant 1'historie: nouveax temoignages russes et turcs sur les atrocites Armeniennes de 1914 a 1918, Geneve, Imprimerie nationale,1919.
